Διαταραχές συνδεόμενες με χρήση ουσιών
Η χρήση ψυχοδραστικών ουσιών, δηλαδή ουσιών που επηρεάζουν τον ανθρώπινο εγκέφαλο και αλλάζουν τη συνείδηση ή/και τη διάθεση του ατόμου, καταγράφεται από την αρχή της ιστορίας, σε παγκόσμια κλίμακα. Η χρήση ουσιών αποτελούσε κομμάτι της ιατρικής αλλά και θρησκευτικών και πνευματικών τελετών. Σήμερα, η χρήση ουσιών είναι δεδομένη καθημερινή πράξη σε όλους τους πολιτισμούς και οι πιο συνήθεις ουσίες που χρησιμοποιούνται είναι ο καφές, η νικοτίνη και το αλκοόλ.
Κάποιες άλλες ουσίες όπως η μορφίνη και η κωδείνη χρησιμοποιούνται για την αντιμετώπιση του σωματικού πόνου ή/και μετεγχειρητικά. Τέλος, στις μέρες μας χρησιμοποιούνται και ουσίες με ψυχοφαρμακευτική διάσταση όπως τα ηρεμιστικά, τα υπνωτικά και οι βενζοδιαζεπίνες.
Η χρήση ουσιών δεν συνεπάγεται αυτόματα πρόβλημα με τις ουσίες. Επομένως, πρέπει να ξεκαθαρίσουμε πότε μιλάμε για προβληματική χρήση ουσιών σε αντίθεση με την “κατανάλωση” ή τη “φυσιολογική” χρήση. Οι διαταραχές που σχετίζονται με τη χρήση ουσιών, ανάλογα με την σοβαρότητά τους, ταξινομούνται σε δύο μεγάλες κατηγορίες, τις εξής:
Ι. Η εξάρτηση από ουσίες.
Πρόκειται για τη σοβαρότερη μορφή διαταραχής σχετιζόμενη με ουσίες και χαρακτηρίζεται τουλάχιστον από τρία από τα παρακάτω που συμβαίνουν μέσα σε χρονικό διάστημα ενός έτους.
1. Επαναλαμβανόμενη χρήση που οδηγεί σε ανοχή, δηλαδή ανάγκη συνεχούς αύξησης της ποσότητας της ουσίας προκειμένου να επιτευχθεί τοξίκωση ή γενικά το επιθυμητό αποτέλεσμα.
2. Στέρηση – στερητικό σύνδρομο που περιλαμβάνει επώδυνα ή δυσάρεστα σωματικά και ψυχολογικά συμπτώματα όταν το άτομο επιχειρεί να διακόψει τη χρήση της ουσίας.
3. Έμμονη επιθυμία για χρήση ή ανεπιτυχής προσπάθεια διακοπής ή ελέγχου της χρήσης της ουσίας.
4. Διάθεση του μεγαλύτερου χρονικού διαστήματος της ημέρας σε σκέψεις και δραστηριότητες σχετικές με την απόκτηση της ουσίας.
5. Σημαντική έκπτωση ή εγκατάλειψη επαγγελματικών, κοινωνικών και ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων εξαιτίας της χρήσης.
6. Συνέχιση χρήσης παρόλο που υπάρχει η επίγνωση των δυσμενών σωματικών και ψυχικών επιπτώσεων της χρήσης της ουσίας.
Όταν ισχύουν τα 1 και 2 μιλάμε για διάγνωση της διαταραχής που περιλαμβάνει και σωματική εξάρτηση, όταν δεν ισχύουν τα 1 και 2 μιλάμε για διάγνωση χωρίς σωματική εξάρτηση.
ΙΙ. Η κατάχρηση ουσιών.
Πρόκειται για τη δεύτερη μεγάλη κατηγορία διαταραχών σχετιζόμενων με χρήση ουσιών η οποία είναι λιγότερο σοβαρή από την προηγούμενη. Ορίζεται ως ένα δυσπροσαρμοστικό – δυσλειτουργικό πρότυπο χρήσης της ουσίας που οδηγεί σε σημαντική ενόχληση ή έκπτωση σε ένα από τα παρακάτω για χρονικό διάστημα ενός έτους.
1. Αποτυχία εκπλήρωσης υποχρεώσεων στο επάγγελμα, στο σχολείο ή στο σπίτι.
2. Χρήση της ουσίας σε συνθήκες που περιλαμβάνουν κίνδυνο κατά της ζωής όπως για παράδειγμα οδήγηση αυτοκινήτου υπό την επήρεια της ουσίας.
3. Προβλήματα με το νόμο εξαιτίας της χρήσης.
4. Συνέχιση της χρήσης της ουσίας παρά της ύπαρξη προβλημάτων τα οποία προκαλούνται ή επιδεινώνονται από τη χρήση.
Οι κυριότερες ουσίες που συνδέονται με εξάρτηση ή κατάχρηση είναι :
Α. Κατασταλτικές ουσίες. Δρουν στο κεντρικό νευρικό σύστημα με τρόπο που να μειώνονται ο πόνος, η ένταση και το άγχος. Το άτομο χαλαρώνει και μειώνονται οι αναστολές του, η γνωστική λειτουργικότητά του καθώς και οι κινητικές του αντιδράσεις. Η πιο γνωστή και νόμιμη κατασταλτική ουσία που χρησιμοποιείται με μεγάλη συχνότητα είναι το αλκοόλ.
Στις κατασταλτικές ουσίες περιλαμβάνονται τα οπιοειδή (δηλαδή μορφίνη, κωδείνη και ηρωίνη), τα βαρβιτουρικά, οι βενζοδιαζεπίνες (δηλαδή Tavor, Xanax, Valium).
Β. Διεγερτικές ουσίες. Είναι μια ομάδα ουσιών που αυξάνουν τη δραστηριότητα ορισμένων νευροδιαβιβαστών όπως της νορεπινεφρίνης, της ντοπαμίνης και της σεροτονίνης και αυξάνουν τη λειτουργία του κεντρικού νευρικού συστήματος με αποτέλεσμα να προκαλείται μια αίσθηση εγρήγορσης, επιτάχυνση των σκέψεων και των κινήσεων του ατόμου και γενικά παρατηρείται μια αυξημένη ενεργητικότητα. Οι δυο πιο γνωστές, νόμιμες και πιο ήπιες διεγερτικές ουσίες είναι αφενός η καφείνη που περιέχεται στον καφέ ή στην κόκα κόλα και αφετέρου η νικοτίνη που περιέχεται στα συμβατικά τσιγάρα.
Στις διεγερτικές ουσίες περιλαμβάνονται η κοκαίνη και οι αμφεταμίνες.
Γ. Ψευδαισθησιογόνες ουσίες. Επηρεάζουν το κεντρικό νευρικό σύστημα με τρόπο τέτοιο που επιφέρει αλλαγές και διαστρεβλώσεις στα αντιληπτικά συστήματα του οργανισμού οι οποίες διαρκούν μερικές ώρες και ποικίλλουν από ήπιας μορφής όπως αυξημένη ευαισθησία φυσικής αντιληπτικότητας έως βαριάς μορφής όπως παραισθήσεις ή ψευδαισθήσεις.
Στις ψευδαισθησιογόνες ουσίες περιλαμβάνονται το χασίς/μαριχουάνα, το LSD, το MDMA (έκσταση), η κεταμίνη, η μεσκαλίνη, η ψιλοκυβίνη και το PCP (γνωστό ως αγγελόσκονη).