Για την ψυχαναλυτική μέθοδο ερμηνείας των ονείρων του Φρόυντ μιλήσαμε σε προηγούμενο άρθρο. Αναλύσαμε τις πηγές του υλικού ενός ονείρου και αναφερθήκαμε στα στοιχεία από τα οποία αυτό δομείται. Στο παρόν άρθρο θα προσεγγίσουμε τις βασικές διεργασίες που διακρίνουμε μέσα σε ένα όνειρο. Θα μιλήσουμε για την ονειρική παραμόρφωση και τα χαρακτηριστικά της. Επίσης, θα αναφερθούμε σε μερικά κοινά σε όλους όνειρα, τα λεγόμενα χαρακτηριστικά όνειρα. Θα προσπαθήσουμε σε αδρές γραμμές να αποκωδικοποιήσουμε το νόημά τους.
Κάθε όνειρο έχει ένα έκδηλο ή προφανές και ένα άδηλο ή λανθάνον περιεχόμενο.
Το έκδηλο περιεχόμενο του ονείρου είναι αυτό που βλέπει ο ονειρευόμενος όταν κοιμάται. Είναι μια συνειδητή εμπειρία που έχει συνήθως τη μορφή οπτικής παράστασης και μπορεί να την ανακαλέσει ή όχι. Είναι αυτό που μπορεί να περιγράψει όταν ξυπνήσει ως το όνειρο που «είδε». Πρόκειται με άλλα λόγια για αυτό που μοιάζει επιδερμικά να θέλει να πει το όνειρο. Συχνά, είναι παράξενο ή/και παράλογο.
Το λανθάνον περιεχόμενο είναι αυτό που ένα όνειρο προσπαθεί να πει πραγματικά. Με τη μέθοδο της ερμηνείας των ονείρων, προσπαθούμε να αξιοποιήσουμε το έκδηλο περιεχόμενο του ονείρου. Με τα κατάλληλα εργαλεία, να φτάσουμε στο άδηλο περιεχόμενο και να διαπιστώσουμε τι προσπαθεί να μας πει το ασυνείδητό μας. Πρόκειται για το κρυφό νόημα που εμπεριέχει την ασυνείδητη επιθυμία του ονειρευόμενου, η οποία εκπληρώνεται μέσα στο προστατευμένο από τη λογοκρισία περιεχόμενο του ονείρου.
Η ψυχαναναλυτική θεωρία υποστηρίζει ότι τα όνειρα είναι μια ματιά στα άδυτα μονοπάτια του ασυνείδητου. Αποτελούν τη «βασιλική οδό» που διαβαίνει η ψυχή μας προκειμένου να εκφράσει προς το συνειδητό επίπεδο, όλα τα ασυνείδητα που κουβαλάει. Ο μετασχηματισμός του λανθάνοντος περιεχομένου του ονείρου σε έκδηλο πραγματοποιείται μέσα από τις ασυνείδητες ψυχικές διαδικασίες που αποτελούν τη διεργασία του ονείρου. Η απόσταση ανάμεσα στο έκδηλο και το άδηλο περιεχόμενο του ονείρου ονομάζεται παραμόρφωση.
Χαρακτηριστικά διεργασίας ονείρου
- Συμπύκνωση: Είναι α) η μερική ή ολική παράλειψη στοιχείων του λανθάνοντος περιεχομένου του ονείρου και β) η άθροιση στοιχείων που έχουν κάτι κοινό σε μια ενότητα στο έκδηλο όνειρο.
- Μετάθεση: Είναι α) η αντικατάσταση ενός στοιχείου του λανθάνοντος περιεχομένου του ονείρου από ένα υπονοούμενο ή μια ασάφεια και β) η μετατόπιση του κέντρου βάρους της ιστορίας από το σημαντικό σε κάτι δευτερεύον ώστε το έκδηλο όνειρο να μοιάζει παράδοξο ή ακατανόητο.
- Συμβολισμός: Είναι η σταθερή σχέση ενός στοιχείου του ονείρου και της ερμηνείας του. Πχ. Τα γλυκά συμβολίζουν την ευχαρίστηση και την ηδονή. Οι γονείς εμφανίζονται ως βασιλείς ή πρόσωπα κύρους. Η εξαγωγή δοντιού συμβολίζει την τιμωρία κλπ.
- Προβολή: Είναι η ώθηση των επιθυμιών του ονειρευόμενου σε άλλο πρόσωπο ή κατάσταση.
- Μορφοποιητική Ικανότητα – Εκλογίκευση: Είναι το τελευταίο στάδιο ενός ονείρου και περιέχει α) τη δευτερογενή επεξεργασία, τη διαδικασία διάπλασης του έκδηλου ονειρικού περιεχομένου με μια μορφή λογικής και συνοχής. β) τη μεταβολή σκέψεων και ιδεών σε αισθητηριακές εντυπώσεις, δηλαδή κυρίως οπτικές αναπαραστάσεις.
Χαρακτηριστικά Όνειρα
Ο ίδιος ο Φρόιντ αναφέρθηκε σε μια κατηγορία ονείρων τα οποία ονόμασε χαρακτηριστικά όνειρα. Πρόκειται για όνειρα όπου οι απωθημένες επιθυμίες των ανθρώπων εκφράζονται με έναν κοινό τρόπο, ανεξάρτητα από τις ιδιαιτερότητες του ατόμου.
Χαρακτηριστικό όνειρο γύμνιας.
Είναι συχνή η ονειρική εμπειρία της γυμνότητας, μερική ή ολική. Ωστόσο, έχει αναλυτικό ενδιαφέρον μόνο όταν η γύμνια συνοδεύεται από το αίσθημα της αμηχανίας και της ντροπής. Ο ονειρευόμενος θέλει να κρυφτεί ή να τραπεί σε φυγή και αδυνατεί να το πράξει, με αποτέλεσμα να βιώνει το αίσθημα του εγκλωβισμού. Ωστόσο, οι άνθρωποι μπροστά στους οποίους ντρέπεται, είναι άγνωστοι προς αυτόν. Είναι χαρακτηριστικό το ότι συμπεριφέρονται με αδιαφορία, γεγονός το οποίο έρχεται σε αντίφαση με το αίσθημα της αιδούς του ονειρευόμενου. Η ηλικία που δεν μας ένοιαζε η γυμνότητά μας και κανείς δεν μας παρεξηγούσε γι’ αυτήν, είναι η παιδική ηλικία. Τα όνειρα γύμνιας αναφέρονται στην ανέμελη παιδική επιδειξιομανία.
Χαρακτηριστικά όνειρα θανάτου αγαπημένων προσώπων.
Μια άλλη μεγάλη κατηγορία ονείρων είναι αυτή που περιλαμβάνει το θάνατο αγαπημένων προσώπων του ονειρευόμενου. Διακρίνονται: α) σε όνειρα θανάτου στα οποία δεν αισθανόμαστε τίποτα, κυριαρχεί μια ακατανόητη αναισθησία, χωρίς ίχνος πένθους. β) σε όνειρα όπου νιώθουμε βαθιά οδύνη για την απώλεια του αγαπημένου μας, ίσως κλαίμε γοερά και το πένθος είναι έντονο. Τα δεύτερα ανήκουν στα χαρακτηριστικά όνειρα και σημαίνουν το προφανές, δηλαδή την επιθυμία θανάτου του αναφερόμενου προσώπου.
Προσοχή! Οι επιθυμίες που εκπληρώνονται στο όνειρο δεν είναι πάντα επίκαιρες. Μπορεί να είναι παρελθοντικές, ξεχασμένες, απωθημένες, ίσως και να μην έχουν έρθει ποτέ στο συνειδητό επίπεδο. Είναι πολύ συχνό φαινόμενο να εκπληρώνεται στο όνειρο η επιθυμία θανάτου ενός γονέα. Πρόκειται για παιδική ασυνείδητη επιθυμία. Ας μην ξεχνάμε ότι στα μάτια ενός παιδιού ο θάνατος δεν αποτελεί ένα μη αναστρέψιμο συμβάν. Μπορεί κάλλιστα να είναι μια απομάκρυνση της ενοχλητικής παρουσίας πχ. του ¨κακού¨ γονέα που το μαλώνει.
Χαρακτηριστικά όνειρα εξετάσεων.
Πρόκειται για χαρακτηριστικά όνειρα άγχους, στα οποία ο ονειρευόμενος βιώνει αγωνία σχετική με εξετάσεις. Σχετίζονται με το άγχος της ευθύνης που οφείλει να αναλάβει σε περίπτωση αποτυχίας, ως τιμωρία για κάτι που ο ονειρευόμενος δεν έπραξε σωστά. Από την άλλη, επειδή συνήθως πρόκειται για όνειρο ανθρώπων που στο παρελθόν τους έχουν περάσει επιτυχώς εξετάσεις κάθε τύπου, αναβιώνει ένας παλιός φόβος, ο φόβος της αποτυχίας. Είναι πιθανό, εκείνη τη χρονική περίοδο ο ονειρευόμενος στην άγρυπνη ζωή του να καλείται να ανταποκριθεί σε μια δύσκολη κατάσταση με υψηλό ρίσκο αποτυχίας.
Τέλος, πρέπει να σημειώσουμε ότι αυτό που παραμένει ανθεκτικό στην ονειρική διεργασία είναι το συναίσθημα. Πρόκειται για την πιο σημαντική συνιστώσα στην προσπάθεια ερμηνείας ενός ονείρου. Μπορεί να αλλάξει η ένταση του συναισθήματος ή να αλλοιωθεί με κάποιο τρόπο η μορφή του, αλλά παραμένει δείκτης και οδηγός προς το λανθάνον ονειρικό περιεχόμενο.