Η περίοδος της εφηβείας είναι μια μεταβατική περίοδος στη ζωή του ανθρώπου. Από παιδί μεταμορφώνεται σιγά σιγά σε ενήλικας. Συμβαίνουν πολλές αλλαγές σε βιολογικό, νοητικό και ψυχοσυναισθηματικό επίπεδο. Το σώμα θέτει το πλαίσιο της σύνθετης εξελικτικής διεργασίας που λέγεται εφηβεία. Aυτό σημαίνει ότι οι σωματικές αλλαγές είναι πιο ραγδαίες από κάθε άλλη περίοδο στη ζωή, εκτός της βρεφικής περιόδου. Ο έφηβος ανακαλύπτει τον εαυτό του, τις δυνατότητες του, τα ενδιαφέροντα του, το μυαλό του. Αναζητεί απαντήσεις σε ερωτήματα πάσης φύσης, καλλιεργείται η αφηρημένη σκέψη και η κριτική ικανότητα και διευρύνεται ο ορίζοντας του. Σχετίζεται αλλιώτικα με τους συνομηλίκους, αναπτύσσεται η σεξουαλικότητα του, επεξεργάζεται με μεγαλύτερη πολυπλοκότητα και σφαιρικότητα τα ερεθίσματα και τις προκλήσεις του περιβάλλοντος.
Τι είμαστε στην εφηβεία; Παιδιά ή ενήλικες;
Η εφηβεία ξεκινάει περίπου στα 12 έτη και ολοκληρώνεται στα 19-20 έτη. Συνήθως, οι σωματικές και ψυχολογικές αλλαγές της εφηβείας κάνουν την εμφάνιση τους λίγο νωρίτερα (προεφηβεία), ιδιαίτερα στα κορίτσια. Αντίθετα, τα περισσότερα αγόρια καθυστερούν λιγάκι την ενήβωσή τους και μπαίνουν στην εφηβεία μεταξύ 12-14 ετών. Επιπλέον, μερικές φορές μπορεί να παρατηρούνται οι συνέπειες της εφηβείας σε ηλικίες πλέον των 20 ετών.
Ο έφηβος ισορροπεί ανάμεσα στην παιδική και την ενήλικη ζωή. Καταλαβαίνουμε ότι μια τέτοια σύνθεση είναι εξαιρετικά απαιτητική και συγκρουσιακή. Ο ίδιος άνθρωπος τη μια στιγμή μιλάει ώριμα και υπεύθυνα ως ενήλικας και την άλλη στιγμή συμπεριφέρεται σα μικρό παιδάκι. Είναι δύσκολη κατάσταση τόσο για τον ίδιο τον έφηβο και για τους γονείς του διότι ο έφηβος βιώνει καθημερινά μια ένταση. Άλλοτε την κρατάει μέσα του, άλλοτε την εξωτερικεύει άτσαλα προς το περιβάλλον του. Οι γονείς έρχονται αντιμέτωποι με “ένα άλλο παιδί” όπως συνηθίζουν να λένε.
Νέες προκλήσεις
Η κυρίαρχη ψυχολογική διεργασία που συντελείται στην εφηβεία είναι η εξέλιξη προς την αυτονομία, τη διαφοροποίηση και την ανεξαρτητοποίηση. Η άμεση εξάρτηση από την οικογένεια σταδιακά πρέπει να εγκαταληφθεί. Καινούριοι στόχοι πιο σύνθετοι και πιο δύσκολοι προβάλλουν ως πρόκληση στον έφηβο. Ο νέος άνθρωπος καλείται να πάρει αποφάσεις και να αναλάβει την ευθύνη του για δυο πολύ σημαντικούς πυλώνες της ενηλικίωσης, την αγάπη και την εργασία.
Σχέσεις
Οι σχέσεις του εφήβου με τους συνομηλίκους του αποκτούν όλο και πιο σημαντικό ρόλο στον ψυχισμό του. Πρέπει να γίνει σαφές ότι ο έφηβος έχει μεγάλη ανάγκη να αισθανθεί ότι ανήκει κάπου, ότι μοιράζεται κοινές επιθυμίες και αγωνίες με άλλους και για να το πετύχει στρέφεται σε παρέες. Είναι υψίστης σπουδαιότητας γι’ αυτόν να κερδίσει την αποδοχή και να ενταχθεί σε μια συγκεκριμένη ομάδα συνομηλίκων, μικρή ή μεγάλη, που θα είναι η παρέα του.
Παράλληλα, η σχέση των δυο φύλων αλλάζει και χαρακτηρίζεται από πειραματισμούς, παιχνίδια επιβολής, μεγάλες απογοητεύσεις και έντονα συναισθήματα. Αξίες όπως η φιλία, η αγάπη, ο έρωτας, η ειλικρίνεια, η εχεμύθεια, η εμπιστοσύνη κλπ αποκτούν βαθύτερο νόημα για τους εφήβους. Παράλληλα, αναπτύσσεται η σεξουαλικότητα, τους ενδιαφέρει να είναι ελκυστικοί και να αισθάνονται έλξη. Ζητήματα διαφορετικότητας, σεξουαλικού προσανατολισμού, υπαρξιακοί προβληματισμοί και κοινωνικά θέματα είναι βασικές αναζητήσεις του έφηβου.
Οι σχέσεις των εφήβων με τους γονείς επίσης αλλάζουν. Οι έφηβοι προσπαθώντας να πετύχουν την αυτονομία τους, έχουν έντονη αντιδραστικότητα μαζί με μια τάση απομόνωσης. Ο έφηβος δε θέλει να είναι το υπάκουο και ήσυχο παιδάκι πια. Θέλει να δείξει ότι έχει μεγαλώσει κι ότι έχει δική του άποψη για τα πράγματα, θέλει να ακούγεται αυτό που υποστηρίζει και γενικά να είναι σημαντικός. Έχει ανάγκη την αποδοχή και την υποστηρικτική στάση των γονιών του, αλλά με έναν διαφορετικό τρόπο από αυτόν που τον προσέγγιζαν όταν ήταν πιο μικρός.
Ευαλωτότητα στην εφηβεία
Εξαιτίας της μεγάλης πολυπλοκότητας που βιώνει ο έφηβος, καθίσταται πιο ευάλωτος σε επιρροές, θετικές και αρνητικές. Στην προσπάθεια του να τοποθετηθεί στον κόσμο και να βρει μια θέση που του ταιριάζει και τον εκφράζει, δοκιμάζει, πειραματίζεται και αμφισβητεί. Είναι ευάλωτος όμως και θέλει μεγάλη προσοχή προκειμένου να μη βρεθεί σε επικίνδυνα και καταστροφικά μονοπάτια.
Ο έφηβος βγαίνει από το προφυλαγμένο περιβάλλον της γονικής φροντίδας προς το άγνωστο, προς τον κόσμο που είχε μάθει να αντιλαμβάνεται μέσα από τα φίλτρα των γονιών του. Σιγά σιγά πρέπει να αναπτύξει τα δικά του φίλτρα και να ξεχωρίσει μόνος του τον δρόμο που μπορεί να του προσφέρει εξέλιξη και ικανοποίηση. Θα συναντήσει αρκετούς πειρασμούς και κακοτοπιές και δεν έχει ακόμα την εμπειρία να τα απορρίψει γρήγορα. Θα πληγωθεί, θα θυμώσει, θα φοβηθεί. Έτσι θα μεγαλώσει και θα ωριμάσει.
Στο σημείο αυτό λοιπόν έρχεται να συνδράμει το γονεικό περιβάλλον.
Γονείς και εφηβεία
Ο ρόλος των γονέων στην εφηβεία αποκτά νέα χαρακτηριστικά. Δεν είναι πια οι πρωταγωνιστές της ζωής του εφήβου. Ωστόσο, καλούνται να συνδιαμορφώσουν με το παιδί τους τον μελλοντικό ενήλικα που θέλει το παιδί να γίνει. Συχνά, μπερδεύονται εξαιτίας της μπερδεμένης συμπεριφοράς του παιδιού τους και γίνονται κι οι ίδιοι έφηβοι. Δεν ξέρουν πως να διαχειριστούν την νέα κατάσταση, αγχώνονται, φωνάζουν και ανησυχούν πολύ. Η τάση του εφήβου να απομονώνεται και να κλείνεται στο δωμάτιό του είναι κάτι που τους τρομάζει. Παράλληλα, βιώνουν απόρριψη, γιατί τώρα το παιδί δεν τους επιλέγει όπως όταν ήταν μικρό. Προτιμάει τους φίλους του και ταυτίζεται μαζί τους κι όχι με τους γονείς του.
Οι γονείς που το παιδί τους είναι στην εφηβεία, οφείλουν να ξεπεράσουν την ανάγκη τους για έλεγχο. Η καθοδήγηση του εφήβου πλέον πρέπει να γίνεται στο παρασκήνιο. Δεν μπορούν να του λένε τι να κάνει και ποιο είναι το σωστό και το λάθος. Πρέπει να καταλάβουν πως το παιδί χρειάζεται μια νέα προσέγγιση, με μεγαλύτερο σεβασμό, ενσυναίσθηση και εμπιστοσύνη. Πάντα οι γονείς πρέπει να έχουν στο νου τους ότι χρειάζεται να αμφισβητηθούν από τον έφηβο ώστε να μπορέσει να τους ξανα-επιλέξει κάπου παρακάτω με μια άλλη συνειδητότητα.
Εμπιστοσύνη
Το πρώτο και βασικότερο χαρακτηριστικό που πρέπει να διέπει τη σχέση ανάμεσα στους γονείς και τα έφηβα παιδιά τους είναι η εμπιστοσύνη. Το παιδί που μεγαλώνει σε περιβάλλον εμπιστοσύνης αναπτύσσει μέσα του το αίσθημα της συνέπειας και αναλαμβάνει την προσωπική του ευθύνη.
Είναι απαραίτητο να επικοινωνούμε με τον έφηβο με ειλικρίνεια, με ανοιχτό ορίζοντα και αποδοχή σε κάθε προβληματισμό που εκφράζει. Έτσι θα μπορεί να επιστρέφει στο ασφαλές καταφύγιο του σπιτιού του και να μοιράζεται με τους γονείς του αυτά που τον απασχολούν. Αν δείξουμε κατανόηση και σεβασμό, θα είμαστε οι ενεργητικοί ακροατές που θα αποτελούν πάντα ένα δίχτυ ασφαλείας για το παιδί. Το ταξίδι είναι μακρύ και περιπετειώδες, αλλά είναι ανακουφιστικό και βοηθητικό να ξέρει ότι υπάρχει κάποιος πίσω έτοιμος να ακούσει και να στηρίξει σε οτιδήποτε προκύπτει.
Διαπραγμάτευση και όρια
Οι έφηβοι συνηθίζουν να βλέπουν τα πράγματα με έναν απόλυτο τρόπο, της λογικής του άσπρου – μαύρου. Είναι σημαντικό να το έχουμε υπόψη κάθε φορά που συνομιλούμε με το παιδί μας. Εμείς θα διαφοροποιούμαστε από αυτή τη λογική, θα δείχνουμε ότι υπάρχουν εναλλακτικές και σε καμία περίπτωση δε θα επιβάλλουμε τη γνώμη μας στον έφηβο. Ενισχύουμε την κριτική του ικανότητα, ακούμε προσεκτικά τι μας λέει και συζητάμε, διαπραγματευόμαστε και συναποφασίζουμε. Βέβαια, δεν ξεχνάμε ότι εμείς έχουμε την ευθύνη, εμείς είμαστε οι ενήλικες και κάποια όρια δεν πρέπει να υπερβαίνονται ό,τι κι αν γίνεται. Προκειμένου να στηρίξουμε το παιδί στη διεργασία της ωρίμανσης του, πρέπει να είμαστε ευέλικτοι αλλά όχι ασύδοτοι. Πρέπει να είμαστε αυστηροί εκεί που υπάρχει λόγος αλλά όχι αυταρχικοί.
Ολοκληρώνοντας, αξίζει να υπογραμμίσουμε ότι δεν υπάρχει τέλειος γονιός όπως δεν υπάρχει τέλεια μητέρα. Αυτό που έχει νόημα να τίθεται ως ζητούμενό μας είναι να είμαστε “αρκετά καλοί” γονείς. Μαθαίνουμε κι εμείς μέσα από τα παιδιά μας. Είναι όμορφο λοιπόν να μοιραζόμαστε μαζί τους ότι μας βοηθούν και ότι μαθαίνουμε από αυτά. Δείχνουμε έτσι ότι δεν τα ξέρουμε όλα κι ότι τα υπολογίζουμε ως ισότιμους συνομιλητές.
Το παιδί έρχεται στον κόσμο για να ζήσει τη ζωή που ονειρεύεται αυτό, για να ανοίξει τα φτερά του και να πετάξει σε όποιο ουρανό επιθυμεί. Εμείς καθόμαστε κάπου στο πλάι και το καμαρώνουμε να συναντάει την προσωπική του γαλήνη και ευτυχία. Αν καταφέρουμε να μας επιλέξει όταν δε θα μας έχει ανάγκη τότε έχουμε κατακτήσει έναν εξαιρετικό στόχο ζωής, την ικανοποίηση από την γονεϊκότητα.